تاریخچه شهر زاهدان

محمد شفیع ملک و پیدایی شهر زاهدان

زاهدان شهر جوانی است که هنوز می توان ردپا و حتی آهنگ صدای سازندگانش را در کوچه پس کوچه های آن جستجو کرد و با برخی از ایشان به گفتگو نشست. به نظر می رسد تجار نقش زیادی در ساخت این شهر داشته اند و از جمله این تجار محمد شفیع ملک بوده است.  در این پست زاهدانی ها از او و حضورش در زاهدان بیشتر صحبت می کنیم.

گویا آن چیزی که آبادی دزدآب را به سمت شهر شدن می برد، احساس نیاز دولت بریتانیا برای احداث راه آهن بوده است. راه آهن نوشکی به دزدآب، ادامه ی خط آهنی بود که در سال ۱۸۷۹ میلادی توسط انگلیسی ها از سند به بلوچستان، احداث شده بود. آنان در انتهای این خط شهر کونا (کویته)  را تاسیس کرده بودند. با شروع جنگ جهانی اول، به دلیل مقتضیات جنگی و امکان رساندن کالا به ارتش انگلیس انان دست به احداث راه آهن نوشکی به دزداب زدند و قبل از احداث راه آهن، تمام بلوچستان را تصرف کردند. پیش بینی راه آهن مزبور اساسا از لحاظ نظریات نظامی بوده و انگلیس ها مایل به تمدید آن تا بیرجند و مشهد نیز بوده اند. انگلیس ها برای احداث راه آهن، مقاطعه ای با مردی هندی و مسلمان به نام ملک شفیع بستند و از آنجا که هندوستان در زمان این مقاطعه در قیمومت انگلیس قرار داشت، این شخص انگلیسی محسوب می شد. وی تحصیلاتش را در دانشکده ای وابسته به دانشگاه کمبریج در هندوستان به اتمام رسانده بود و شاید بتوان گفت که به نوعی از بانیان شهر زاهدان محسوب می شود(سلطانی، ۱۳۷۷ ،۴۰٫)

احمد شفیع ملک و محمد شغیع ملک دو برادر بودند که در لاهور در مقاطعه انگلیس برنده شدند. ملک محمد در سال ۱۸۹۴ میلادی به دنیا آمد. پدر و مادر وی از مسلمانان هند بودند. پدرش کشاورز بود و ملک شفیع خود در دانشگاه درس خوانده بود. وضع مالی خانواده بنا به گفته های محمدتقی (فرزند ارشد ملک محمد شفیع) بسیار خوب بوده است. ملک شفیع علاقه و تخصصی در کارهای فنی داشت و حتی به خلبانی نیز می پرداخت. این عالقه به کارهای فنی بعدها – وقتی شهر زاهدان اولین مهاجرین را به خود پذیرفت- بسیار به کار آمد. ملک شفیع قبل از آمدن به دزداب در لاهور داری همسر بوده است. وی در سال ۱۹۲۲ میلادی صاحب اولین فرزندش محمدتقی ملک شد، محمدتقی در هنگام ورود به زاهدان یعنی در سال ۱۹۳۵ میلادی دوازده ساله بوده است.

در طی چهار سال، یعنی از ۱۹۱۴ میلادی (حدود ۱۲۹۰ خورشیدی) تا ۱۹۱۸ میلادی کار ساختن خط آهن به اتمام رسید. در واقع در طول جنگ جهانی اول این خط در حال ساخت بوده است. محل استقرار انگلیسی ها در این زمان در سفیدآبه، اطراف بیرجند و بیدخت بوده است. آنها در محل کنسولگری پاکستان فعلی، درمانگاهی داشتند و ظاهرا جز این سازه، در منطقه هیچ ساختمان دیگری بوجود نیاوردند(سلطانی، ۴۳٫)

راه آهن قدیم زاهدان

در سال ۱۹۱۸ میلادی تصویر شهر دزداب چنین بوده است: غیر از درمانگاه، کارگران راه آهن همه در چادر زندگی می کردند. تا مدت ها این چادرها برپا بوده است و پس از آن برای کارگران از تراورس های خط و از نی و حصیر آلونک هایی ساخته شده بود. خط آهن تا مقابل دادگستری قدیم آمده بود. خانه های چوبی کارگران نشانی از عزم رفتن آنها بود. تعداد کارگران زیاد بود و این به کار، سرعت الزم را میبخشید.

در آن زمان هفته ای یکبار قطار به دزدآب وارد می شد و با خود غذای ارتش انگلیس، شکر، چای، گازوئیل، چتایی و قماش و ماشین آلات می آورد. در منطقه فقط تعدادی خانواده ی بلوچ از طایفه گرگیج زندگی می کردند. آنان در شمال شهر فعلی، کنار چشمه ای مشغول کشاورزی بودند. محل استقرار کارمندان انگلیسی روی تپه ای شنی بود که هم اکنون گودواره سیک ها بر روی آن قرار گرفته است. امروز این محل شباهتی به تپه ندارد و سطح خیابان صاف است.

در سال ۱۹۲۲ میلادی معادل با ۱۳۰۱ خورشیدی، ملک شفیع نمایندگی جنرال موتورز را در دزدآب احداث کرد. نمایشگاه اتومبیل در مرکز شهر آن زمان (در خیابان امام خمینی فعلی( قرار داشت. ملک شفیع با استفاده از خط آهن دست به تجارت گسترده ای زد. وی از این طرف خشکبار و فرش صادر میکرد و از آمریکا، از طریق هند، به ویژه ماشین وارد می کرد. پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه، در سال ۱۳۰۴ خورشیدی، دولت ایران با اقوام بلوچ منطقه در ایرانشهر و خاش درگیر شد. محمدتقی ملک نقل کرده است که در یک دوره گرفتاری دولت ایران، موسسه نمایندگی جنرال موتورز در زاهدان، ۱۰۰ اتومبیل وانت آمریکایی، برای کمک به ارتش ایران، به دولت اهدا نمود. موسسه مزبور در سال ۱۹۳۶ میلادی معادل ۱۳۱۵ خورشیدی به دستور دولت ایران و براساس قانون منع تجارت خارجیان در ایران، تعطیل شد.

اتومبیل شورلت ملک
اتومبیل شورلت ملک / منبع: (آرشیو اسناد و گزارش های ثبتی میراث فرهنگی)

اسناد موجود در مرکز اسناد و کتابخانه ملی استان نشان می دهد سینما ملک در دهه های بیست و سی خورشیدی به عنوان مکانی فرهنگی و تفریحی سالم بسیار مورد توجه بوده است به طوری که در نام های که شهردار وقت زاهدان، بنی اقبال به فرمانداری کل نوشته است، درخواست بخشش عوارض سینما و قرار دادان سوبسیدهایی برای محمد شفیع ملک داشته تا وی را که به دلیل ضررهای مالی سینما قصد تعطیلی آن را داشت از این کار منصرف کند. در این سند همچنین به عایدی فراوانی که شهرداری از محل سینما ملک به دست میآورده است نیز اشاره شده است (اسناد استانداری، مرکز اسناد و کتابخانه ملی استان)

آقای ملک ساختمان دادگستری قدیم که امروز دانشگاه جامع علمی کاربردی میراث فرهنگی در آن مستقر شده است، در خیابان امام خمینی تقاطع خیابان کفعمی، را بسیار قدیمی توصیف کرد و گفت این خانه سابقا یک طبقه بود و به ملک شفیع تعلق داشته است. در ابتدا از آن به عنوان گاراژ استفاده می شده است. سپس کارگری که نگهبان آنجا بوده پنهانی آن را به فروش می رساند.پس از آن ساختمان به مهمانخانه بدل شده است و به شخصی به نام شبرخ فروخته می شود. بعد از انقلاب خانه به تصرف دولت درآمد.

ساختمان دادگستری زاهدان

در اولین سال های احداث شهر، زمانی که هنوز انگلیس ها مسلط بر اوضاع بودند، به غیربلوچ ها اجازه ی ورود به منطقه داده نمی شد. سیک ها خانه هایی ۷۰ متری در اطراف گودواره، برای خود ساختند. از ملک شفیع نقل شده است؛ وقتی کار راه آهن تمام شد، تصمیم گرفتیم بازگردیم. افسری ایرانی به من گفت» بمان، تو جوانی، اینجا را آباد کن، از آن تو خواهد شد. این قانون است، بیابان را آباد کن، مالکش خواهی بود.« بعدها سپهبد جهانبانی نیز این را تایید کرد. مغازه ها را ساختیم، بازاری و سپس شهری ایجاد شد. همان افسر پس از مدتی آمد و گفت: »ظاهرش درست شده است، بزرگش کن، زمین هایی را که گرفته ای مال تو خواهد بود«. سفر بعد که آمد دستور دولت را برای فروش زمین ها (احتماال در سال ۱۳۰۲ خورشیدی) آورده بود. گفتم: تکلیف من چیست؟ گفت: من قول می دهم که زمین ها از آن تو خواهد بود.« البته زمین ها به مالکیت ملک شفیع درنیامد اما عرصه به وی تعلق گرفت و کار تجارت آنقدر پرسود شد که زیان زمین ها را جبران کرد. در محل گودواره فعلی در اغاز دو مغازه بود که توسط ملک شفیع ساخته شده بود. یک روز سیک ها جمع شدند و به نزد وی رفتند و از او آن ساختمان ها را برای گودواره خواستند. پیش از آن محل عبادتشان در مقابل شهرداری فعلی، در خیابان آزادی دور از محل خانه هایشان بود. ملک شفیع گودواره را به سیک ها داد و به گفته خودش از آنها پولی دریافت نکرد چرا که به عقیده ی وی ساخت عبادتگاه به هر حال امری مقدس است.

نویسنده: سبزپری پیوند

منبع: مجله کاو

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا