در این پست زاهدانی ها میخواهیم با قوم بلوچ بیشتر آشنا شویم و ببینیم چه تاثیری در ساختار شهر زاهدان داشته اند. با رجوع به برخی منابع متوجه میشویم از دیرباز، بیشتر جمعیت ساکن در منطقه دزداب گروهي از بلوچ ها در اوايل دوره قاجار بودند كه به تدريج سازمان ايلي خود را در اين منطقه استوار كردند. هر چند در دوره پهلوی اول به ظاهر با برچيده شدن حكومت هاي ملوك الطوايفي يا خان سالاري، به منظور ايجاد يك نظام حكومتي دولت – ملت، تمام پهنه حكومت در دست دولت مركزي قرار گرفت، ولي وجود ويژگي هاي فرهنگي و اجتماعي نظام هاي اجتماعي ايلياتي و قبيله اي هنوز در اين قبيل جوامع جاري است (ناصری نیا، ۱۳۸۸ :۲۰ ) سلسله مراتب اجتماعي يكي از مهم ترين اركان ساختار قبيله اي محسوب مي شود. سلسله مراتب اجتماعي در ايلات اين منطقه به ويژه در ميان بلوچ ها بر چهار طبقه اجتماعي استوار است:
حاکمزات (اشراف)، بلوچ (چادرنشینان)، شهر (کشاورزان) و غلام (بردگان). هر گروه ايلي به يكي از چهار طبقه تعلق دارد. بيشتر ايل ها كوچك اند و از چند صد يا حداكثر حدود هزار خانوار تشكيل شده اند.
جامعه بلوچ، گرچه به ظاهر مبتني بر همان مفاهيم خويشاوندي و نسبی است، اما مبتني بر نظام شورايي بوده و معتقد به مساوات در حقوق، منابع، امكانات در مورد همه افراد جامعه، نيست. دفاع از شرف نزد بلوچ مهم است، ولي الگوي اساسي جامعه آن ها عبارت از رابطه ميان پدر و پسران اوست. به غير از ايلات بلوچ، در اين منطقه انواع ديگر از ایل مانند کرد، براهویی، دهوار، جت، جدگال (جطگال)، لاسی و لُری (لوری) نیز وجود دارد. برخي از موقعيت اجتماعي بالايي برخوردارند و برخي در اين طبقات جاي دارند. به هرحال، بيشتر اين گروه ها جزو جامعه بلوچ به حساب مي آيند، زيرا در ساختار سياسي آن ادغام شده اند (انصاری و همکاران، ۱۳۹۵ :۵۱-۵۰٫)
اعتمادالسلطنه (۱۲۵۶ خورشیدی)، به نقل از كتابچه ميرزا مهدي خان سرتيپ مهندس، طوايف بلوچ اين منطقه را مشتمل بر ياراحمدزهي پانصد خانوار، غمشادزهي صد خانوار، سوري زهي پنجاه خانوار، مزار زهي سي خانوار، ريگي صد خانوار، مير بلوچ زهي صد خانوار، مزار زهي سي خانوار، سهراب زهي بيست خانوار، بامري برهان زهي شصت خانوار، جمشيد زهي سي خانوار، جهانشاه زهي بيست خانوار، سالارزهي پانزده خانوار دانسته است (اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۴ :۴۴۰) غلبه جمعیت بلوچ تا اوایل دوره پهلوی نیز تداوم داشت، اما به تدریج از جمعیت بلوچ ها در زاهدان کاسته شد که از علل مستقیم این امر میتوان دلایل اقتصادی و سیاسی را برشمرد (پرگاری و همکاران، ۱۳۹۵ :۴۶ و ۴۷)
احداث راه آهن و ورود گسترده ی مهاجران به این شهر، منجر به کاهش فرصت های شغلی ساکنان بومی به واسطه ی پایین بودن دستمزد مهاجران و وجود سیاست های خاص استخدامی گشت. سيك ها اتباع هندي انگليس قلمداد مي شدند و اين امر مزايايي داشت كه البته كسب اين مزايا سبب محروميت اتباع ايراني از آن مي شد كه از حمايت چنداني از طرف دولت محلي برخوردارنبودند و گاه اقدامات دولت محلي سبب ضرر و زيان آن ها نيز مي شد. عوامل فرهنگي و اجتماعي نیز هر چند زمينه ساز و علل اصلي مهاجرت در اين منطقه محسوب نمي شوند، ولي از شاخصه هاي تسريع كننده و تكميل كننده ساير علل در روند مهاجرت در زاهدان به شمار می آیند. در سال های بعد، از موج مهاجرت ها کاسته شد و حتی با آرام گرفتن اوضاع سیاسی منطقه، روند معکوس پیدا کرد و مجدداً بلوچ ها به زاهدان بازگشتند. (مهندسان مشاور شهر و خانه، ۱۳۹۱٫)
اغلب مردم اين ناحيه ازجمله بلوچ ها مذهبشان سنت و فوق العاده متعصب هستند (احمدی، ۱۳۹۵ ) و فقط ناحيه مكران داراى جمعيت ده ها هزار نفرى از شيعيان فرقه ذكريه می باشند كه به قبايل گچكي، بيرانجو، كلكور، ساجدى و سنگور تعلق دارند. در مراه البلدان عقايد مذهبي غريبي را به بلوچ ها نسبت داده است (اعتماد السلطنه، ۱۳۶۴ :۴۳۷ )
پوشش اصلی مردان بلوچ لباس هایی بلند و عمدتا با رنگی روشن است. این لباس از چند بخش عمده: سرپوش، تن پوش و کفش تشکیل شده است. يكي از متداول ترين سرپوش هاي مردان بلوچ سربند یا لانگی است که به آن لُنگوته و پاگ نیز می گویند و پارچه اي است ساده و نازك به طول تقريبي دو تا سه متر که آن را مانند عمامه به دور سر می پیچند. پیراهن یا جامگ پیراهن گشادی است که به همراه پا جامگ که شلوار گشادی است که در ناحیه قوزک پا تنگ میشود پوشیده می شود. كفش هاي سنتي مردان بلوچ به صورت دست ساز سن و با استفاده از شيوه هايي بسيار ساده تهيه مي شود.
لباس زنان بلوچ نیز از بخش های گوناگونی تشکیل یافته است که با سوزن دوزی های بسیار زیبا زینت داده شده اند (موسوی حاجی و همکاران، ۱۳۹۳ :۱۹۶-۱۹۱)
هم مرز بودن با كشورهاي افغانستان، پاكستان و كشورهاي عربي و ورود كاالهاي خارجي از اين كشورها به زاهدان، بافت آن را دگرگون ساخت بگونه اي كه جدا از بخش مركزي شهر كه مركز و نقطه ثقل مبادالت و مناسبات و مركز اصلي تجاري بود قطب تجاري جديد به عنوان قطب دوم در محله چهارراه رسولي به وجود آمد كه نسبت به بازار رشد شتاباني داشت. بلوچ ها که عمدتا در نواحی شرق و جنوب شرق شهر اسکان داشتند (مهندسان مشاور شهر و خانه، ۱۳۹۱ ) ديري نپاييد به رونق این مکان تجاری یاری رساندند (نظریان و میربهایی، ۱۳۸۹ .) بر اساس اطلاعات آماری سال ۱۳۸۹ ،۷۹ درصد شاغلین چهارراه رسولی را بلوچ هایی تشکیل می دهند که در زاهدان متولد شده اند و سایر اقوام همچون سیستانی ها، خاشی ها و بیرجندی ها به ترتیب شش، شش و دو درصد از کسبه را تشکیل می دهند.
این درحالی است که در بازار مرکزی، بیشترین فراوانی به سیستانی ها تعلق دارد. مهم ترین عاملی که می توان در دو قطبی شدن فضاهای تجاری شهر زاهدان در رابطه با شرایط اجتماعی و زندگی قومی – قبیله ای بیان نمود، عامل مذهب میباشد؛ این مسأله در نوع کالاهای عرضه شده در این دو مرکز تجاری مشهود است. عامل مهم و قابل ذکر دیگری که در به وجود آوردن این قطب های تجاری مؤثر می-باشد، عامل قومی – قبیله ای است. که اغلب آن ها به طوایف ریگی، شه بخش و شهنوازی تعلق دارند.
بلوچ ها در نزدیکی محل سکونت خود مسجدی ساختند که قدمت آن به اوایل شکل گیری هسته اولیه شهر زاهدان باز می گردد. مسجد فیض الرحمان به همت شخصی به نام فیض الله گرگیج در محله شیرآباد فعلی ساخته شده و مورد استفاده اهل سنت می باشد. این مسجد به شیوه ی مساجد قرون اولیه ی اسامی به صورت شبستانی بوده و مصالح عمده ی آن را خشت و گل تشکیل می دهد و سقف آن همانند خانه های بومی منطقه، طاقی شکل است (پرونده ثبتی مسجد، ۱۳۷۸٫)
فرم ساختمان هایی که بیشتر مردم بلوچ برای ساخت مساکن خود از آن بهره برده اند، پوشش سقف طاق گهواره ای است. واحد اولیه این ساختمان یک مستطیل می باشد که بسته به احتیاج چند واحد کنار هم قرار می گیرند؛ دو جرز اصلی سقف دارای ابعاد بزرگتر می باشد و در دو جرز کوچکتر ارتفاع و فرم قوسی سقف را مشخص و بنا می کردند و از روی جرزهای بزرگتر سقف را با همان فرم می ساختند. بادگیر در نظر می گرفتند و به خلاف جهت باد کویر پنجره و درب را قرار می دادند. تکنیک این فرم پوشش سقف ساده و احتیاج به استاد کار ماهر نداشت(مرکز پژوهش سازمان برنامه، ۱۳۵۴ .) این شیوه ی ساخت، درواقع شیوه ی بومی مسکن سیستانی ها است که بلوچ های آن منطقه، این نوع مسکن را با خود به زاهدان آوردند. خانه گرگیج، یکی از قدیمیترین خانه های زاهدان، با شماره پاک ثبتی یک، از جمله بناهایی است که به این شیوه ساخته شده است.
نویسنده: سحر رستگار ژاله
منبع: مجله کاو
