موقعيت تجاري شهر زاهدان و وجود كارهاي عمراني موجب ميگردد كه افرادي از نقاط مشهد، بم و شهرهاي مختلف آذربايجان به اين شهر مهاجرت نمايند؛ اين اقشار عمدتا در بخش مركزي شهر ساكن مي گردند. (نظریان و میربهایی، ۱۳۸۹) در این مطلب زاهدانی ها به تاثیر اقوامی که در شکل گیری شهر زاهدان نقش داشته اند می پردازیم.
از جمله اقوامی که به نسبت دو قوم پیشین (سیک ها و بلوچ ها) از جمعیت بیشتری برخوردارند، شامل سیستانی ها، بیرجندی ها، یزدی ها و کرمانی میباشند.
سیستانی ها که عمدتا به زابلی معروف هستند، ابتدا در بخش شمال غربی شهر ساکن میگردند. این روند از اواسط دهه پنجاه و به خصوص سال های آخر آن که خشکسالی مهیبی تمام سیستان را فرا گرفت، به شدت تغییر می یابد و بخش قابل توجهی از جمعیت عظیمی که از منطقه سیستان خارج می گردد با توجه به وابستگی های قومی و منطقه ای خود در حاشیه شهر به نام بابائیان (ولیعصر) اسکان می یابد، محدوده ای که تا حاشیه ارتفاعات شمال غربی شهر را در بر می گیرد.
سیستانی های شهر زاهدان خانه های خود را به همان شیوه ی بومی مرسوم منطقه ی سیستان بنا نهادند، که درواقع شامل سقفی گنبدی بوده و مصالح عمده آن از خشت و گل می باشد.
یزدی ها، هم در امور مربوط به تجارت نقش قابل توجه ای داشتند هم در احداث بنا؛ به طوری که بسیاری از بناهای اولیه شهر به وسیله معماران یزدی احداث گردیده است. این بناها عمدتا مکان های تجاری، اداری و حکومتی را شامل می شوند. آن ها معماری سنتی زادگاه خود را به شهر زاهدان آورده و آن را به همان شیوه پیاده ساختند. ساختمان پست، دادگستری، دانشسرای مقدماتی، دبستان طالقانی و همچنین چندین خانه از جمله منزل ابویی که متعلق به دوران اوایل پهلوی است توسط معماران یزدی ساخته شده است.
تجار شهر زاهدان نیز برای اولین بار از معمارا ن و بناهای یزدی کمک خواستند و از آن ها برای ساختن انبار و دفاتر تجاری و مسکونی استفاده نمودند که بعدها نیز در این شهر ساکن و باعث پیشرفت کارهای ساختمانی شهر گشتند. برای ساختن بناها، به علت دوری راه و نبودن امکانات، بیشتر از مصالح محلی یعنی خشت و گل استفاده نمودند و در بعضی مواقع با وارد نمودن آجر از هند و پاکستان، ساختمان را به صورت نیمه آجری میساختند. معماران یزدی به شیوه استفاده از خشت وگل برای ساختن وارد بودند و پوشش سقف را نیز طاقی شکل به کار میبردند (مرکز پژوهش سازمان برنامه، ۱۳۵۴) نمونه معماری و سبک استفاده از آجر و خشت را در مسجد جامع می توان مشاهده نمود. اسکلت و بدنه ی این ساختمان از آجر بوده و به همین سبب ورودی طاقی شکل آن نیز یک نمونه از حداکثر عرض دهانه ورودی در ساختمان های آن دوره است. بازار سرپوش نیز نمونه ای دیگر از ساختمان هایی است که توسط معماران یزدی ساخته شده و پوشش سقف آن طاقدار است. ساختمان های اداری نیز به عنوان اولین ساختمان هایی که با تکنیک جدید ساخته شدند نیز توسط یزدی ها و با تزیینات آجری صورت گرفت؛ بیشتر این ساختمان ها دو طبقه می باشند. در تمامی این آثار، ویژگی های متعلق به معماری سنتی یزد مشاهده می گردد. یزدی ها از نظر محل سکونت بیشتر در مرکز شهر می باشند و حسینیه ای نیز در این شهر دارند که در خیابان شریعتی واقع شده است.
بیرجندی ها، عمدتا در بخش های مرکزی شهر و بعضی در مناطق حاشیه در سمت شمال (همت آباد) ساکن شده اند. آن ها بیشتر در امور دولتی و دیگر نهادهای مردمی به کار اشتغال دارند. استان کرمان نیز از جمله مناطقی است که ساکنین آن از ابتدای شکل گیری شهر زاهدان در امور تجاری و سیاسی این منطقه نقش داشته اند. کرمانی ها محدوده خاصی برای سکونت در بخش مرکزی ندارند اما اصولا در بخش مرکزی شهر سکونت یافته اند (بهروز، ۱۳۹۳) در دهه ۱۳۶۰مهاجرت افاغنه به زاهدان به دليل جنگ هاي داخلي و ناامني در افغانستان سبب شد كه آمار مهاجرين خارج از كشور در سال ۱۳۶۵ ده درصد جمعيت را به خود اختصاص دهد در صورتي كه در سال هاي ۱۳۴۵-۱۳۵۵ آمار مهاجرين خارجي كه بيش تر متولدين پاكستان و هند بودند كمتر از يك درصد را به خود اختصاص داده بودند. این گروه بيش ترين سهم را در مشاغل كاذب و دست فروشي دارند كه بيشتر در نواحي شمال شرقي (شيرآباد) و شمال غربي (كارخانه نمک ) ساكن هستند.
شهر زاهدان (که در گذشته به آن دزدآب می گفتند) اگرچه عمر کوتاهی را پشت سر گذاشته، اما به دلیل شرایط ویژه ی منطقه ی سیستان و بلوچستان، شاهد تحولات عظیم جمعیتی و اجتماعی بوده است و از ابتدای شکل گیری اش تا به امروز، چند دوره نسبتا متفاوت را پشت سر گذاشته است. علل شکل گیری زاهدان از ابتدا باعث شده که این شهر بافت ویژه اجتماعی و کالبدی به خود بگیرد و محل سکونت مهاجران متنوع با آداب و فرهنگ های متفاوت باشد. هسته ی تاریخی شهر زاهدان، توسط همگرایی با هنجارهای اجتماعی- فرهنگی که از پیدایش هستۀ اولیۀ شهر تاکنون حضور داشته و مشتمل بر اعتقادات و باورها، فرهنگ و آداب و رسوم، آئین ها و رسوم ملی و مذهبی و ارزشه ای حاکم بر جامعه است، نمود می یابد. حضور اقوام مختلف همچون سیستانی، بلوچ، بیرجندی، پاکستانی و سیک های هندی با عقاید و مذاهب گوناگون در این بافت، به خوبی در کالبد آن قابل بازیابی است. در برخی مناطق، با توجه به محتوای فرهنگی- اجتماعی، محله هایی را به نام قوم ساکن در آن شناخته و این نام برای افراد محلی این شهر دارای معنایی است که از روابط فضايي الگوي زيستي پنهان در این محات ناشی می شود.
نویسنده: سحر رستگار ژاله
منبع: مجله کاو
