زاهدان از ابتدای شکل گیری تا به امروز، چند دوره نسبتا متفاوت را پشت سر گذاشته است. علل شکل گیری زاهدان از ابتدا باعث شده که این شهر بافت ویژه اجتماعی و کالبدی به خود بگیرد و محل سکونت مهاجران متنوع با آداب و فرهنگهای متفاوت باشد. زاهدان شهر هفت دروازه ای است که از قومیت ها، طوایف و اقلیت ها تشکیل یافته است.
در ناحیه ی زاهدان فعلی، در اوایل دوره ی قاجار و قبل از جنگ، چاه آبی بوده است که راهزنان پس از تاختن به کاروانیان و ربودن دارایی آن ها مدتی آنجا به استراحت می پرداختند. پیرامون این چاه، جنگل های انبوهی از درختان تاغ بوده که اکنون اثری از آن برجای نیست.
در سال ۱۲۷۷ ه. ق، یکی از ساکنان آن محل، کاریزی حفر نمود و آبادی کوچکی به وجود آورد که دزداب نام گرفت. در مورد وجه تسمیه ی نام دزداب به این مکان دو روایت وجود دارد. نخست اینکه محل این شهر در گذشته میعادگاه سارقان بوده است که برای طی مسافت های طولانی از این نقطه آب تهیه می کردند. روایت دوم که صحیح تر به نظر می رسد این است که بومیان هنوز هم هرجا که در حاشیه کوهستان آب به شن فرو میرود و در جای دیگر که شیب آن بیشتر است بیرون می آید به نام دزدآب می خوانند و در تمامی بلوچستان بیشتر نقاطی که آب چشمه وار از آن میجوشد این دزدآب ها وجود دارد.
در سال ۱۲۷۷ خورشیدی، به تدریج روند آبادانی دزداب با سکونت چند خانواده آغاز شد. پس از گذشت چند سال، دولت ایران به منظور کسب درآمد از موقعیت تجاری این بخش، در سال ۱۲۸۱ خورشیدی گروهی از کارشناسان و متخصصان بلژیکی را برای راه اندازی گمرک مرزی به دزداب گسیل داشت. بنابراین، بلژیکی های دربار قاجار با دستور دولت وقت، گمرک خانه ای در این مکان احداث نمودند و این، اولین بنایی بود که در این منطقه احداث شد.
با احداث گمرک خانه در منطقه ی دزداب، از سال۱۲۸۱ خورشیدی بر اهمیت و جمعیت این محل افزوده شد و منطقه وسیعتر گردید و به مثابه چهارراهی تجاری، سایر مناطق ایران را به همسایگان شرقی متصل کرد. تعداد زیادی از بازرگانان هندی و جمعی از پیشه وران یزدی و مشهدی و گروهی از کارگران بلوچ و زابلی به این نقطه عزیمت کردند و به تدریج شالوده ی شهر استوار گردید.
احداث خط آهن کویته به دزداب، پس از جنگ جهانی اول، راه ارتباطی ایران با هند را تسهیل کرد که مهم ترین نتیجه ی آن رونق تجاری دزداب و استقرار تجار کشورهای اطراف در این منطقه بود.
در واقع علل شکل گیری زاهدان و موقعیت ممتاز جغرافیایی این شهر و ارتباط آن با کشور هند، از ابتدا باعث شده که این شهر بافت ویژهای از نظر کالبدی و اجتماعی به خود بگیرد و محل سکونت مهاجران متنوع با آداب و فرهنگهای متفاوت باشد. به طوری که امان اهلل جهانبانی، در اوایل سلطنت رضاشاه، دزداب را از مهم ترین شهرهای مرزی بلوچستان دانسته و جمعیت آن را حدود ۵۰۰۰ نفر برآورد کرد که به نظر میرسد حدود ۳۰۰۰ نفر از این جمعیت، از اتباع خارجی بوده اند. تجارت عمده ی دزداب بر عهده چند نفر تاجر هندی و یزدی بود؛ ضمن اینکه طایفه ی ریگی در جنوب غربی دزداب به گله داری و زراعت اشتغال داشتند.
منطقه ی دزداب در اثنای جنگ جهانی اول، به دلیل موقعیت راهبردی اش نسبت به هند که در آن زمان تحت سلطه ی بریتانیا بود مورد توجه حکومت انگلیس واقع شد. پس از مکاتبه ها و گفتگوهای فراوان، سرانجام دولت بریتانیا اول شهریور ۱۲۹۶ خورشیدی امتداد خط آهن را تا مرزهای ایران تصویب کرد و بالاخره، کار ایجاد خط آهن به این سوی مرز ۱۶ اردیبهشت ۱۲۹۷ خورشیدی شروع گردید. در آن سال ها در شهر دزداب تنها ساختمان موجود، درمانگاه بود و کارگران راه آهن در چادر زندگی میکردند و بعدها از تراورس های خط و از نی و حصیر، برای آنان آلونک هایی ساخته شد. در بهار ۱۲۹۹ خورشیدی سرانجام قطار به دزداب میرسد.
یک هندی تبعه ی انگلیس، به نام احمد شفیع ملک، پیمانکار دولت انگلیس در ساخت خط آهن بود. وی همراه برادر کوچکتر خود، محمد شفیع ملک و بعضی ازکارگران هندی در منطقه ی دزداب ساکن و به تجارت مشغول شدند.
این دو برادر در شکل گیری شهر زاهدان نقش مؤثری داشتند. علاوه بر خانه ی ملک شفیع محمد، یک معبد به نام گودواره نیز از ایشان بر جای مانده است.
هزاره ها نیز قوم دیگری بودند که به علت فرار از ظلم و ستم از افغانستان به این منطقه مهاجرت کردند و چون در ارتش هندی انگلستان (مستقر در دزداب) دارای مقام و منصب بودند، در پیدایی و شکل گیری هسته ی اولیه ی شهر نیز تأثیر داشتند
هسته ی اولیه ی آبادی دزداب با عنایت به اسناد و مدارک موجود در تپه های شمال شرقی شهر -محدوده ی شیرآباد و سعیدآباد فعلی- شکل گرفته است. معماری های بازمانده از آن دوران، بناهای خشت وگلی (خانه محمدخان گرگیچ)، قدیمیترین مسجد موجود شهر (مسجد فیض الرحمان)، قبرستان متروکه ی حاشیه خیابان مجدیه ی فعلی و همچنین کتابخانه ی کامبوزیا میباشد که در شمال شرقی این منطقه قرار دارد
اراضی کشاورزی شرق این محدوده نیز مؤید همین نظر می باشد. از دیگر دالیل این امر خط راه آهن بوده است. که در آن زمان به مرکز کنونی شهر (تقاطع شاهپور و پهلوی) و به اصطاح مردم چهار راه «چه کنم» میرسیده و در اینجا مال و مسافر پیاده میشدند.
در پیرامون خط آهن بود که با آمدن یک نفر مهندس از کویته و ماموریت فرمانداری جدید که از مرکز به دزداب مأمور شده بود نقشه اولیه شهر به صورت چهار خیابان شمالی و جنوبی و چهار خیابان شرقی و غربی و با تقاطع های منظم و به شکل شطرنجی بر روی اراضی بایر پیاده شد و سپس زمین های اطراف این خطوط منظم را چند صباحی مجانی به تجار میدادند تا در آن ها ساختمان نمایند و بعداً از طرف دولت مرکزی این زمینها خالصه و به قرار متری ۵ شاهی تا یک ریال به فروش میرسید.
در سندی با عنوان «سواد نظامنامه ساختمان شهر دزداب» که مربوط به اوایل دوران پهلوی و استقرار بلدیه در این شهر است، آمده: »طالبین اراضی باید ساختمان های خود را بر طبق نقشه ی دزداب بنمایند تا هیچگونه اعوجاجی در طول یا عرض خیابان ها و جاده ها نشود و هرگاه بر خاف نقشه ساختمانی بشود نه فقط مقصر مجبور به خراب کردن ساختمان خود بر طبق نقشه خواهد گشت بلکه جریمه نیز بر مشارالیه تعلق خواهد گرفت.
از محلات قدیمی شهر میتوان به محله ی سیک ها نزدیک عبادتگاه فعلی آن ها (گودواره ی سیک ها) در تقاطع خیابان های امام خمینی و آیت ا… کفعمی، محله ی گرگیچ ها واقع در شیرآباد و سعیدآباد و محلات زابلی ها، بلوچها و بیرجندی ها اشاره داشت.
همچنین محل استقرار اولیهی پادگان زاهدان در شمال بلوار شهید مطهری رو به روی گمرک فعلی در مکانی قرار داشته که اکنون شماری از ادارات دولتی در آن مستقر شده اند.
بدیهی است ارتباط این محات با ایستگاه راه آهن و پادگان ارتش و اراضی کشاورزی به شکل گیری و توسع هی آبادی دزداب کمک شایان توجهی نموده و بستر را برای گذار آبادی دزداب به شهر دزداب و پس از آن شهر زاهدان فراهم نموده است.
در سال ۱۳۰۹ خورشیدی، رضاشاه پهلوی، از راه بیرجند و زابل به شهر دزداب وارد شد و بنا به روایتی، در اثر هیبت ظاهری ساکنین اولیه ی شهر، نام آن را «زاهدان» نهاد. استدلال این بود که دزداب به عنوان مرکز استان نام برازنده ای نیست. هرچند روایت دیگری در نسبت دادن نام زاهدان به این شهر نیز وجود دارد؛ برخی معتقدند که این شهر نام خود را وامدار »زاهدان کهنه« است. شهری تاریخی که در ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی زابل و در شمال حوزه ی زهک واقع شده است و در طول سده های پنجم تا نهم هجری قمری مرکزیت منطقه سیستان را برعهده داشته است.
در محدوده سال ۱۳۲۰ خورشیدی زاهدان به دلیل استقرار خدمات عمده در آن و توجه خاص دولت، رشد چشمگیری داشت، جمعیت مستقر در آن به حدود ۲۰۰۰۰ نفر رسید.
شهرداری زاهدان در سال ۱۳۲۵ خورشیدی با عنوان بلدیه تأسیس شد. محدوده ی شهر در این زمان حد فاصل خیابان های شریعتی، فردوسی، مصطفی خمینی و سعدی بود.
برق رسانی به شهر در سال های ۲۸-۱۳۲۷ خورشیدی انجام شد. کارخانه ی برق در خیابان شریعتی فعلی قرار داشت و بانی آن یکی از اهالی یزد به نام رزاق زاده بود. وی همچنین در فاصله ی حدود ۱۵ کیلومتری جنوب شهر آن دوران، قنات و باغی احداث نمود که به کلاته ی رزاقزاده شهرت دارد.
آبرسانی به شهر توسط شهرداری در سال ۱۳۳۵ صورت گرفت و زاهدانی ها از سال ۱۳۳۴ از تلفن نیز برخوردار شدند. از مراکز آموزشی شهر میتوان به ترتیب سپه، ۱۷ دی، شهناز، ایراندخت، ۱۵ بهمن، پروین دخت، علم، امیرمعز، شاه، ارم و. . . را نام برد.
شهر زاهدان در سال ۱۳۲۵صاحب یک سالن سینما شد که توسط شخصی به نام ملک شفیع تأسیس و با نام خودش (سینما ملک) خوانده شد. این مکان که در خیابان آزادی حد فاصل خیابان های امام خمینی و سعدی قرار داشت قریب به دو دهه پیش تخریب گشت. به طور کلی، زاهدان بر خاف شهرهایی که به گذشت هی خویش دلخوش اند نمیتواند به گذشته اش ببالد که عمر آن به سختی از یک قرن در میگذرد و این در هم سنجی با آن شهرهایی که عمرشان از سده ها و هزاره ها میگذرد، سخت بی مقدار مینماید. این شهر برخلاف شهرهایی که به گذشته ی خویش مینازند، گویی چشم از گذشته برگرفته و نگاه خویش را به آینده دوخته است.
نویسنده: سحر رستگار ژاله
منبع: مجله کاو
